HVERADALIR
FRÆÐSLUSKILTI
HÁHITASVÆÐIÐ Í HVERADÖLUM
Hveradalir eru grasigrónar hvilftir í suðvestanverðu Stóra-Reykjafelli, í sunnanverðum Henglinum. Stóra-Reykjafell er forn gígur sem myndaðist í gufusprengigosi á ísöld og eru hlíðar hans myndaðar úr móbergstúffi. Miðja þessa forna sprengigígs nefnist Stóridalur. Hverasvæðið í Hveradölum tilheyrir hverasvæðinu á Hellisheiði, sem er eitt af fjölmörgum háhitasvæðum Hengilssvæðisins.
Eldstöðvakerfi Hengilsins liggur austast í röð fimm eldstöðvakerfa Reykjanesskagans. Gosbeltin raða sér á skýrt afmarkaðar sprungureinar sem liggja skástígar eftir skaganum endilöngum. Gosbelti Reykjanesskagans er eitt af virkustu eldvirknisvæðum landsins. Eldstöðvakerfi Hengilsins er nokkuð frábrugðið hinum kerfunum þar sem það er eina megineldstöðin á skaganum, með tilheyrandi kvikuhólfi og súrri gosvirkni.
Hengillinn er virk megineldstöð og liggur sprungurein eldstöðvakerfisins frá Selvogi í suðvestri og um 50 til 60 km leið norðaustur fyrir Þingvallvatn. Kerfið er um 5 til 10 km breitt, breiðast um Þingvallavatn en mjókkar til suðvesturs.
Eldstöðvarkerfið nær yfir um 100 km2 og er eitt af stærstu háhitasvæðum landsins að finna á svæðinu. Eldstöðvakerfið samanstendur af þremur megineldstöðvum:
Hveragerði – Grændalur sem er elsta kerfið (300.000 – 700.000 ára gamalt); Hrómundartindur (sem er yngri en 115.000 ára) og Hengillinn sem er enn virkur í dag.
Vitað er um þrjú eldgos á nútíma (síðastliðin 10.000 ár) sem tilheyra virkri eldstöð Hengilsins, en þar gaus síðast fyrir um 2000 árum.
Borholur og lónið
Árið 1986 var boruð 50 m djúp hola við hliðina á Skíðaskálanum í Hveradölum. Tilgangur borunarinnar var að kanna hvort nýta mætti jarðhita á svæðinu til upphitunar. Önnur 100m djúp hola var síðan boruð árið 1993 og er það sú hola sem þið sjáið hér sunnan megin við stíginn. Í dag er heita vatnið nýtt til upphitunar Skíðaskálans.
Lónið sem göngustígurinn liggur yfir er manngert en þar safnast saman heitt vatn sem er afrennsli frá hverasvæðinu. Útfellingarnar sem sjást í vatninu myndast þegar uppleyst steinefni, einkum kísill, falla út þegar hveravatnið kemur upp á yfirborð jarðar og kólnar.
HVAÐ ER HÁHITASVÆÐI?
Um 20 háhitasvæði er að finna á Íslandi og eru þau öll staðsett á og við virk gos- og rekbelti landsins.
Háhitasvæði eru oft staðsett í miðju eldstöðvakerfa og eru skilgreind þar sem hiti jarðhitavökva er yfir 200°C á 1000 m dýpi. Til þess að jarðhitavökvinn nái þessu hitastigi þá þarf hitagjafa sem er annað hvort grunnstætt kvikuhólf eða kvikuinnskot og þar sem hiti kvikunnar getur verið allt að 1000-1200°C.
Við upphitun grunnvatnsins breytist eðlisþyngd þess. Gastegundir sem losna úr heitri kvikunni blandast við grunnvatnið og berast með því til yfirborðs sem eðlislétt súrt jarðhitavatn eða gufa. Dæmi um þessi gös eru brennsteinsvetni (H2S) sem veldur hverafýlu, brennisteinstvíoxið (SO2) og koltvísýringur (CO2).
Á leið sinni til yfirborðsins þá sýður þessi heiti og súri jarðhitavökvi jarðlögin sem hann fer í gegnum. Við það verða efnaskipti milli vatnsins og bergsins og steindir leysast upp. Í heitu jarðhitavatni er því mikið magn uppleystra efna, svo sem kísill, kalk, brennisteinn og fleiri efni.
Á hverasvæðinu í Hveradölum koma bæði fyrir gufuhverir og leirhverir. Um svæðið rennur heitur lækur og er grunnvatnsborð háhitasvæðisins því nokkuð hátt, en þó breytilegt.
Hæð vatnsyfirborðs í lóninu sveiflast með grunnvatnsstöðu svæðisins. Stundum er hér lón og stundum er allt skrjáfaþurrt á öðrum dögum.
Grunnvatnsstaða jarðhitasvæðisins ræðst af úrkomu og leysingum en háhitavatnið sem kemur upp undir Hengli á uppruna sinn í Langjökli þaðan sem það rennur sem grunnvatn í Þingvallavatn og þaðan undir Hengilinn.
GARÐYRKJUBÝLIÐ Í HVERADÖLUM
Undir fótum þínum stóð eitt sinn gróðurhús sem nýtti jarðvarma. Sú bygging var partur af garðyrkjubýli sem byrjað var að byggja hér í Hveradölum árið 1927 af hjónunum Anders C. Höyer frá Danmörku og Ericu Hartmann frá Lettlandi. Árinu eftir að Anders hjálpaði við byggingu fyrsta garðyrkjubýlis á Íslandi þar sem treyst var á ylrækt, en það býli var Blómvangur í Mosfellsbæ.
Íslenskir bændur höfðu nýtt náttúrulega heitan jarðveg til að rækta kartöflur og annað grænmeti í langan tíma áður en garðyrkja í gróðurhúsum sem nýtti jarðvarma varð til á fyrri hluta 20. aldar, svo þetta var kærkomin nýjung sem auðveldaði ræktun til muna.
Anders sem áður var áhugasamur blaðamaður um garðyrkju var nýkominn til Íslands þegar hann fékk leyfi til að setjast að í Hveradölum ásamt konu sinni sem flutt hafði til Íslands frá Lettlandi um sumarið. Þau fluttu hingað upp á heiðina um haustið og bjuggu í tjaldi þar til þau höfðu byggt bæinn sinn sem upphitaður var með jarðvarma. Þau gifta sig svo á bænum í viðurvist sendiherra Dana, þann 27. október 1927 (?). Lífið hefur ekki verið auðvelt, að minnsta ekki til að byrja með en hjónin eru fljót að koma sér upp húsaskjóli og geta í framhaldi af því þróað áfram uppbyggingu og tryggt þannig lífsviðurværi sitt.
Í gróðurhúsum ræktuðu þau fyrst um sinn bégóníur en fara síðan að rækta rósir í blómapottum eftir að þau stækka gróðurhúsið árið 1929. Þau veiða líka rjúpu og brugga heimagert öl úr íslenskum jurtum sem þau selja vegfarendum ásamt því að bjóða upp á leirböð. Þau selja einnig vörur sínar á torgum í Reykjavík.
Árið 1934 byggir Skíðafélag Reykjavíkur skála við hlið þeirra í Hveradölum og hefur þar greiðasölu. Nálægðin við skálann þrýstir á að þau flytja í burt og koma sér upp heimili við Gunnuhver á Reykjanesi, þar sem þau reyna áfram að reka svipaða starfsemi og í Hveradölum, áður en þau flytja til Danmerkur 1937. Eftir stríð flytja þau aftur til íslands og bjuggu hér á landi til dauðadags.
Reynslan úr Hveradölum virðist hafa verið hjónunum góð, því Erica á að hafa sagt þegar hún leit yfir líf sitt: "Bara að við hefðum aldrei farið úr Hveradölum".
Húsin stóðu hér undir hlíðinni norðanmegin við stíginn og ef vel er að gáð eru tóftirnar enn sýnilegar.
Heimildir: Haraldur Sigurðsson, Hallir gróðurs háar rísa, Samband garðyrkjubænda, 1995.
Ólafur Stefánsson, "Hveradala Höyer og kona hans", Litli Bergþór, 40. árgangur 2019.
TEGUNDIR HVERA Á HÁHITASVÆÐUM
Helstu einkenni á yfirborði háhitasvæða eru margbreytilegir gufu- og leirhverir. Mikið er um ummyndað berg á yfirborðinu og er litadýrð oft mikil á þessum svæðum vegna uppleystra hverasalta. Á einstaka háhitasvæðum þar sem grunnvatnsstaða er há þá koma fyrir goshverir.
Stóri hverinn sem er hér norðan megin við göngustíginn er leirhver. Hér streymir jarðhitagufa upp til yfirborðsins og súr vökvinn hefur leyst upp bergið í kringum og umbreytt í leir. Leirinn sýður og vellur og þeytist upp á brúnir hversins og myndar gráleita kápu. Grár litur leirsins stafar yfirleitt af örsmáum kristöllum brennisteinskíss (FeS).
Leirhverir myndast þar sem bergið hefur grotnað niður vegna efnaveðrunar í súrri jarðgufu. Til að slík fyrirbæri myndist þarf að vera hæfileg mikið yfirborðsvatn, eða þéttivatn úr gufunni. Leirinn samanstendur af vatni og soðnu umbreyttu bergi og ræðst þykkt hans af framboði yfirborðsvatns.
Á svæðinu er líka að finna gufuhveri en þeir myndast þar sem grunnvatn jarðhitakerfa er það djúpt að einungis gufa eða gas nær til yfirborðs. Hiti í slíkum gufuhverum getur farið yfir 100°C við yfirborð. Gufan sem kemur upp á háhitasvæðum er aðallega kolsýra, vetni og brennisteinsvetni.
Vatnshverir eru hér þar sem gufan hefur blandast yfirborðsvatni..
FYRSTA HVERAGUFUBAÐIÐ
Vísir þann 27. október 1938:
"Lækningakraftur hveragufunnar og hveraleirsins. Býr Island yfir ónotuðum heilsubrunnum? - Gufuböðin við skíðaskálann í Hveradölum og dvöl manna í Hveragerði..."
"Þeir, sem hafa átt leið austur yfir Hellisheiði hafa efalaust veitt því eftirtekt, að rétt ofan við rústirnar af húsi Höyers í Hveradölum hefir risið upp lítill og snotur kofi. Yfir hann og alt um kring leggur eiminn frá brennisteinshvernum, en rör liggja úr hvernum sjálfum og inn í húsið og út um það að nýju, en þetta mun vera fyrsta baðhús á Íslandi, þar sem eingöngu er notast við hveragufu til að orna mönnum og baða þá. Þetta er nýjung, sem verðskuldar fulla athygli, ekki síst fyrir Reykvíkinga, sem búa í nágrenninu og geta auðveldlega orðið baðanna aðnjótandi, og þá einkum skíðagarpar vorir, sem þarna iðka íþróttina mikinn hluta vetrar." (...)
"Þegar inn í húsið kemur verður fyrst fyrir búningsherbergi, og er þar bekkjum fyrir komið, þannig að menn geta legið þar og fengið nudd sér til heilsubótar og hressingar, hvort sem um íþróttamenn eða sjúklinga er að ræða,.." (...) "Innar af baðherberginu er gangur, sem liggur inn í baðklefann og er þar komið fyrir köldu steypibaði, en það er annar þáttur gufubaðsins og engu ónauðsynlegri til þess að baðsins verði notið til fulls. Innst í húsinu er svo baðklefinn sjálfur. Hann er ekki stór, en nógur til þess að nokkrir menn geta tekið bað í einu. Liggja rörin frá hvernum í gegnum hann og á þeim er handfang, þannig að hægt er með einu handtaki að hleypa frá gufunni eða loka fyrir hana að fullu eða tempra hana eftir vild.
Sveinn Steindórsson frá Ásum í Hveragerði hefir reist baðskála þennan og gengið haganlega frá öllum útbúnaði hans eins og að framan greinir." (...)
Ef það sýnir sig að dvöl við jarðhitasvæðin er jafn heilnæm, og talið er af ýmsum, fást með reynslunni öll önnur skilyrði til frekari athafna, og mætti þá vel svo fara að Ísland yrði hressingarstaður erlendra manna, sem færði þeim flestra meina bót, og væri þá auðveldara um öll vik eftir en áður."
UPPLEYST EFNI Í JARÐHITAVÖKVA
Við hringrás vatns í jarðhitakerfum verða efnaskipti milli bergs og vatns þegar heitur og súr jarðhitavökvinn leikur um bergið. Þetta ferli leiðir til þess að mikið magn uppleystra efna berst til yfirborðsins með heitum vökvanum. Þegar hins vegar vatnið kemur til yfirborðs þá kólnar það og þrýstingur lækkar. Við það mettast vatnið af efnum sem þá falla út úr vatninu.
Við uppstreymi jarðhitavökvans og gufunnar verður ummyndun á yfirborði, fyrst og fremst við suðu bergsins í brennisteinssúru umhverfi. Við þessa ummyndun leysast frumsteindir og gler úr bergi upp í frumsteindir. Sumar þessara steinda sitja eftir og endurraðast í ummyndunarsteindir, sem eru í jafnvægi við ríkjandi hita- og sýrustig. Þannig myndast nýjar steindir við yfirborð háhitasvæða, aðallega leirsteindir sem birtast sem hvítur, grár, gulur eða rauður leir.
LITADÝRÐ HÁHITASVÆÐA
Leir á háhitasvæðum getur birst í ýmsum litaafbrigðum. Mest áberandi er gulur litur brennisteins (S), rauður litur steindarinnar hematíts (ferríoxiðs, Fe2O3) og dökkgrár litur leirs, sem virðist yfirleitt stafa af örsmáum kristöllum brennisteinskíss (FeS). Gifs (kalsíumsúlfat, CaSO4) er auðgreinanlegt og myndar hvítmatta kristalla. Gifs getur haft önnur litaabrigði svo sem rauðlitað sökum hematíts eða jafnvel grænleitt af kopar, en það er sjaldgæft.